0–6 Yaş Çocuklarda Lavanta Yağı Kullanımı ve Hormonal Etkileri

Giriş

Lavanta yağı (Lavandula angustifolia’dan elde edilen uçucu yağ), hoş kokusu ve sakinleştirici etkileri nedeniyle çocuk bakımında popüler hale gelmiştir. Özellikle bebek ve küçük çocukların uyku düzenini iyileştirmek, ağlamayı azaltmak veya banyoda rahatlatmak amacıyla topikal (cilde sürerek), aromaterapi (koklayarak) ya da banyo suyuna damlatarak kullanılabilmektedir. Ancak 0–3 yaş ve 3–6 yaş gruplarında bu kullanımın güvenli olup olmadığı tartışmalıdır. Son yıllarda lavanta yağının hormonal etkileri (östrojen benzeri veya endokrin bozucu etkiler) olabileceğine dair endişeler dile getirilmiştir. Bu raporda, lavanta yağının küçük çocuklarda kullanımının güvenli kabul edilen yönleri ve olası riskleri İngilizce ve Türkçe bilimsel kaynaklar ışığında incelenmektedir. Hem güvenli diyen hem de güvensiz olduğunu savunan çalışmalar listelenmiş, bulguları karşılaştırılmıştır. Kaynakların yayınlandığı dergilerin etki faktörü ve yazarlarının uzmanlık alanı gibi güvenilirlik kriterleri değerlendirilmiş; ayrıca lavanta yağının çocuklarda erken ergenlik (prekoks puberte) tetikleyebileceği iddiaları özel bir başlık altında ele alınmıştır. Son olarak, bulgular bir tablo halinde özetlenmiş ve çocuklar için genel bir değerlendirme ve öneriler sunulmuştur.

Lavanta Yağının Kullanım Yöntemleri ve Güvenlik İpuçları

  Topikal uygulama: Bebek ve çocukların cildi çok hassas ve geçirgendir. Uzmanlar, 2 yaşın altındaki çocuklarda uçucu yağların doğrudan cilde uygulanmamasını tavsiye etmektedir.(ifaroma.org) 3–6 yaş aralığında ise doğrudan uygulama mümkünse kaçınılmalı; gerekirse %0.5–1 gibi çok düşük oranlarda bir taşıyıcı yağ (örn. badem ya da hindistan cevizi yağı) içinde seyreltilerek ve küçük bir cilt alanında yama testi yapıldıktan sonra uygulanmalıdır.(ifaroma.orghopkinsmedicine.org) Seyreltilmemiş (direkt) yağ kesinlikle deriye sürülmemelidir; zira bu formda güçlü tahriş edici olabilir.(hopkinsmedicine.org) Ayrıca uçucu yağlar suyla karışmadığı için doğrudan banyo suyuna damlatılması da ciltte irritasyona yol açabilir.(hopkinsmedicine.org)

  Aromaterapi (koklama/difüzyon): Küçük çocuklarda uçucu yağları soluyarak kullanmak, cilde sürmeye göre daha güvenli kabul edilir. Ancak burada da doz ve süre kritiktir. Yeni doğan ve <2 yaş bebeklerde uçucu yağ buharını doğrudan, yoğun şekilde solutmak önerilmez; difüzör kullanılacaksa odanın iyi havalandırılması ve kısa süreli olması gerekir. (ifaroma.org) 2–6 yaş çocuklarda odada 1–2 damla lavanta yağının difüzör ile 15 dakikayı geçmeyecek şekilde dağıtılması, rahatlama ve uykuya yardımcı olmak için yaygın bir uygulamadır. (ifaroma.org) Gerçekten de yapılan bir kontrollü çalışmada, prematüre bebeklerin bulunduğu ortamda lavanta kokusu vermenin, topuk kan alımı sırasında ağrı tepkisini belirgin olarak azalttığı gösterilmiştir. (jscimedcentral.com) Bu çalışmada 61 infantta lavanta aromaterapisinin güvenle uygulanabildiği ve herhangi bir yan etki bildirilmediği rapor edilmiştir. Yine de aromaterapide de aşırıya kaçılmamalı, çocukların bulunduğu ortamda sürekli ve yoğun yağ difüzyonundan kaçınılmalıdır. (ifaroma.orgifaroma.org)

Yutma ve diğer hususlar: Lavanta dâhil hiçbir uçucu yağ kesinlikle çocuklara ağızdan verilmemelidir; yutulmaları toksik etki yapabilir. (hopkinsmedicine.org) Yağlar çocukların erişemeyeceği yerde tutulmalı, göz, burun, ağız gibi hassas bölgelere sürülmemelidir. (hopkinsmedicine.org) Birden fazla ürünün birleşik kullanımından (örneğin içinde lavanta bulunan bir losyon sürüp üstüne ayrıca lavanta yağı uygulamak) kaçınılmalıdır. (hopkinsmedicine.org) Uçucu yağ içeren ürün uygulandıktan sonra çocuğun güneşe maruz kalmaması (özellikle bergamot gibi fototoksik yağlar için) ve genel olarak kullanım sırasında yetişkin gözetimi önemlidir. (hopkinsmedicine.org)

Potansiyel faydalar: Doğru kullanıldığında lavanta yağının rahatlatıcı ve yatıştırıcı etkileri olduğu bilinmektedir. Küçük çocuklarda lavanta aromaterapisinin kaygıyı azaltmaya ve uyku kalitesini artırmaya yardımcı olabileceğini öne süren çalışmalar vardır. (hopkinsmedicine.org) Örneğin, bir araştırmada bebeklerin banyo suyuna az miktarda lavanta yağı eklemenin daha sakin uyumalarına katkı sağladığı not edilmiştir (ancak yağın suda çözünmediği, banyo sonrası iyi durulama gerektiği vurgulanır). Ayrıca bazı küçük ölçekli çalışmalarda bebek masaj yağlarına az oranda lavanta katılmasının kolik sancısını azaltabildiği öne sürülmüştür. Bu potansiyel yararlar, lavanta yağının güvenli sınırlar içinde kaldığında çocuklarda da kullanılabileceği fikrini desteklemektedir. Nitekim bir pediatri derlemesinde, lavanta yağının bebek ve çocuklarda uyku sorunları, ağrı ve anksiyete için tamamlayıcı tedavi olarak kullanımına dair olumlu sonuçlar rapor edilmiştir. (hopkinsmedicine.orghopkinsmedicine.org )

Özetle, lavanta yağı küçük çocuklarda çok dikkatli ve ölçülü şekilde kullanıldığında genel olarak iyi tolere edilir. Ancak asıl tartışma, bu yağın hormonal sistem üzerine olası etkileri konusundadır. Aşağıda lavanta yağının çocuklarda hormonal etkilerine dair bilimsel bulgular detaylı olarak ele alınmıştır.

Lavanta Yağının Hormonal Etkilerine Dair Endişeler

Lavanta yağının kimyasal bileşiminde linalool, linalil asetat, terpinen-4-ol gibi aktif maddeler bulunur. Laboratuvar araştırmaları, bu bileşiklerin östrojen reseptörlerini aktive edebileceğini ve androjen (erkeklik hormonu) reseptörlerini bloke edebileceğini ortaya koymuştur. (endocrine.orgendocrine.org) Başka bir deyişle, lavanta yağı vücutta östrojen benzeri etki yapıp testosteron etkisini azaltıcı potansiyele sahip bir endokrin bozucu olarak düşünülebilir. 2018’de ABD Endocrine Society yıllık kongresinde sunulan bir çalışmada, lavanta ve çay ağacı yağının içerdiği sekiz temel kimyasal bileşenin insan hücreleri üzerinde test edildiği; bu 8 bileşiğin tamamının farklı derecelerde östrojenik ve/veya anti-androjenik aktivite gösterdiği rapor edilmiştir. (endocrine.org)Bu değişimlerin, ergenlik öncesi erkek çocuklarda jinekomasti (meme dokusu büyümesi) oluşmasına yol açan hormonal koşullarla uyumlu olduğu belirtilmiştir. (endocrine.org) Bu bulgular ışığında araştırmacılar, “Lavanta yağı ve çay ağacı yağı muhtemel çevresel hormon bozucularıdır; esansiyel yağlar tamamen zararsız kabul edilmemeli, özellikle çocuklarda kullanımında dikkatli olunmalıdır” şeklinde uyarıda bulunmuştur. (endocrine.orgendocrine.org)

Lavanta yağının çocuklarda hormonal etkilerine dair ilk klinik uyarılar, vak’a bildirimleri şeklinde gelmiştir. 2007 yılında New England Journal of Medicine (NEJM) dergisinde yayınlanan bir mektup, 3 sağlıklı erkek çocukta görülen sebebi açıklanamayan jinekomasti vakalarını tanımlamıştır. (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov)Bu çocukların hiçbirinde kan hormon düzeyleri veya başka bir hastalık anormalliği yoktur; ancak ortak noktaları, lavanta yağı veya çay ağacı yağı içeren şampuan, sabun, losyon gibi ürünleri düzenli kullanmalarıdır. Raporda her üç çocuğun da meme dokusu büyümesinin, bu ürünlerin kullanımıyla aynı dönemde başladığı, ürünlerin kesilmesiyle gerilediği bildirilmiştir. (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) Dahası, bu ürünlerden alınan örnekler ve yağların kendisi laboratuvarda insan hücreleri üzerinde denendiğinde, hem lavanta hem de çay ağacı yağının östrojenik ve anti-androjenik etkiler gösterdiği saptanmıştır. (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) NEJM’deki bu makalenin yazarları (NIEHS – Ulusal Çevre Sağlığı Bilimleri Enstitüsü araştırmacıları), “tekrarlayan topikal lavanta ve çay ağacı maruziyetinin bu çocuklardaki jinekomastinin muhtemel nedeni olduğunu” ifade etmişlerdir. (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) Bu yüksek prestijli dergide çıkan rapor, lavanta yağına karşı ilk ciddi bilimsel uyarı olarak geniş yankı bulmuştur.

Sonraki yıllarda başka olgu sunumları da yayınlanmıştır. 2016’da Journal of Pediatric Endocrinology and Metabolism dergisinde Alejandro Diaz ve ark., 3 erkek çocukta kronik lavanta yağı maruziyeti ile ilişkili jinekomasti vakalarını bildirmiştir. (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) Bu vakalar da öncekiyle benzer biçimde, lavanta içerikli kozmetiklerin kullanımı sonrası çocukların meme dokusunda büyüme geliştiğini ve başka bir neden saptanamadığını göstermiştir. 2019’da Endocrine Society’nin klinik dergisi Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism (JCEM)’de Tyler Ramsey ve ark., lavanta ürünlerine bağlı çocuk vakalarını daha geniş bir seri olarak yayınlamıştır. Bu çalışmada 3 kız çocuğu ve 1 erkek çocukta, lavanta içerikli parfüm/kolonya kullanımı sonrası erken meme gelişimi (kızlarda erken telarş; erkekte jinekomasti) gözlemlenmiştir. (endocrine.org) Önemli olarak, bu vakaların hepsinde lavanta ürünleri bırakıldıktan sonra anormal meme büyümesi geri dönmüştür. (endocrine.org) Söz konusu araştırma ayrıca laboratuvar analizleriyle lavanta yağının bazı bileşenlerinin östrojeni taklit eden ve testosteronu engelleyen etkisini doğrulamış; bu yağların çocuklarda gözlenen meme gelişiminin olası kaynağı olabileceğini göstermiştir. (endocrine.org) Yazarlar, “Esansiyel yağ içeren ürünlerin küçük çocuklarda erken meme büyümesine yol açma potansiyeli olduğu, bu nedenle çocuklarda kullanımının durdurulmasının en iyisi olabileceği” uyarısında bulunarak hekimleri ve aileleri dikkatli olmaya çağırmıştır. (endocrine.orgendocrine.org)

Bu vakaların rapor edilmesi, kamuoyunda “Lavantalı ürünler çocuklarda erken ergenlik yapıyor mu?” sorusunu gündeme getirmiştir. Gerçekten de Türkiye’de de bazı uzmanlar, bu tür ürünlerin kullanımına karşı aileleri uyarmıştır. Örneğin Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı Prof. Dr. Selim Kurtoğlu, 2018’de basına yaptığı açıklamalarda lavanta aromalı şampuan, duş jeli, kolonya, yumuşatıcı gibi ürünlerin kız ve erkek çocuklarda erken ergenliğe sebep olabileceğini belirtmiştir. (haberturk.comhaberturk.com) Bu uyarılar o dönemde mevcut sınırlı bilimsel vakalara dayansa da, ailelerde haklı bir tedirginlik yaratmıştır.

Lavanta ve benzeri yağlara maruziyetle bildirilen çocuk vakalarının toplam sayısı çok yüksek değildir. 2020 yılı itibariyle literatürde yalnızca 11 çocuk vakasında (7 erkek, 4 kız) lavanta/çay ağacı yağı ile ilişkili anormal meme gelişimi rapor edilmiştir. (parentdata.org) Bu vakaların büyük kısmı idiopatik (nedeni bilinmeyen) prepubertal meme gelişimi tanısı almış olup, aralarındaki ilişki nedensellik düzeyinde kanıtlanmış değildir. (parentdata.org)Olguların bazılarında çocuğun gerçekten lavantaya maruz kalıp kalmadığı bile net anlaşılamamıştır. (parentdata.org) Uzmanlar, “prepubertal jinekomasti ve erken telarş vakalarının çoğu kendiliğinden ortaya çıkar ve kendiliğinden geriler; bu nedenle bu sonuçların lavanta maruziyetiyle ilgisiz olma ihtimali de kayda değerdir” diyerek, mevcut olgu raporlarının kesin bir sonuca vardırmak için yetersiz olduğunu vurgulamıştır. (parentdata.org)

Lavanta Yağı ve Erken Ergenlik (Prekoks Puberte) İddiası

Erken ergenlik, kızlarda 8 yaşından önce, erkeklerde 9 yaşından önce ikincil cinsiyet özelliklerinin (meme büyümesi, genital kıllanma vb.) başlaması olarak tanımlanır. Yukarıda bahsedilen vakalar esasen erken meme dokusu gelişimi (izole telarş/jinekomasti) ile ilgiliydi. Peki lavanta yağı tam anlamıyla erken ergenliği başlatabilir mi? Bu soru, daha derin hormonal etkiyi sorgular. Bu konuda sınırlı sayıda veri mevcuttur. Hayvan modelleri, bir ipucu sağlamıştır: 2022’de bir çalışma, prepubertal dişi sıçanlara lavanta yağı solunmasının ergenlik zamanlamasını etkileyip etkilemediğini inceledi. (pmc.ncbi.nlm.nih.gov) Sonuçta, günlük olarak burun spreyi şeklinde lavanta soluyan sıçanlarda ilk vajinal açılma (ergenlik göstergesi) anlamlı derecede erken (ortalama ~33.8. gün) gerçekleşmiştir; oysa aynı ortamdaki lavanta buharına “çevresel” maruz kalan grupta ergenlik başlangıcı kontrollere göre belirgin farklılık göstermemiştir (36.6 gün vs 38.4 gün)pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Ayrıca, lavanta soluyan gruplarda beyin luteinize edici hormon (LH) düzeyleri kontrol grubuna kıyasla daha yüksek bulunmuştur. (pmc.ncbi.nlm.nih.gov) Bu sıçan deneyinden çıkarılacak sonuç, yüksek doz ve doğrudan inhalasyon şeklinde lavanta maruziyetinin hormonal aksı etkileyebileceği yönündedir. Ancak hayvan verilerinin insanlara birebir yansımayabileceği unutulmamalıdır; nitekim aynı çalışmada ortama lavanta kokusu verilmesinin etkisi çok daha zayıf kalmıştır. (pmc.ncbi.nlm.nih.gov)

İnsanlarda ise şimdiye dek lavantaya bağlı prekoks puberte geliştiğini öne süren tekil bir olgu raporu bulunmaktadır. Türkiye’den bildirilen bu vakada, 8 yaş 4 aylık bir kız çocuğunda yaklaşık 1 yıldır her sabah saçlarına yoğun şekilde lavanta spreyi uygulanması öyküsü saptanmıştır. (jpediatricacademy.comjpediatricacademy.com) Çocukta 7 yaş civarında meme gelişimi, boy hızlanması, 8 yaş civarında pubik/aksiler kıllanma başlamıştır. Muayene ve tetkiklerinde kemik yaşının ileri olduğu, LH ve östradiol hormonlarının pubertal düzeylere çıktığı görülmüş ve tanı olarak merkezi erken ergenlik konulmuştur. (jpediatricacademy.com) Araştırmada altta yatan beyinle ilgili organik bir neden bulunamamıştır. Vakayı sunan hekimler (Kurtoğlu ve ark.), hastanın uzun süreli yoğun lavanta yağı maruziyetinin bu tabloyu tetiklemiş olabileceğini düşündürüğünü belirtmişlerdir: “Olgumuzda günlük lavanta kullanımı bir yıl boyunca sürdüğü için, lavantanın uzun süreli kullanımına bağlı olarak prekoks pubertenin oluştuğu veya hızlandığı ileri sürülebilir” diye yazmışlardır. (jpediatricacademy.com) Yazarlar ayrıca literatürde daha önce lavantaya bağlı prekoks puberte bildirilmemiş olduğunu, dolayısıyla bu vakanın benzersiz olduğunu vurgulamışlardır. (jpediatricacademy.com) Sonuç olarak bu olgu, kesin kanıt sağlamasa da lavanta yağının yoğun kullanımının çocukta pubertal süreci öne çekebileceğine dair ilk klinik işaret olarak değerlendirilebilir. Bu nedenle erken ergenlik şikâyetiyle başvuran çocuklarda lavanta, çay ağacı, rezene gibi bitkisel ürün maruziyetlerinin de sorgulanmasının faydalı olacağı önerilmektedir. (jpediatricacademy.com)

“Güvensiz” Görüşü Destekleyen Bulguların Özeti

Yukarıdaki bilgiler ışığında, lavanta yağının çocuklarda hormonal etkileri konusunda risk olduğunu savunan kaynaklar özetle şunları belirtmektedir:

• Vak’a raporları: Küçük çaplı olsa da birden fazla olgu sunumu, lavanta içeren ürünlerin kullanımı ile çocuklarda anormal meme dokusu büyümesi arasında zamansal bir bağ olduğunu göstermiştir. (pubmed.ncbi.nlm.nih.govendocrine.org) Bu vakaların çoğunda durumun ürün kullanımını takiben ortaya çıkması ve ürün kesilince gerilemesi, neden-sonuç ilişkisi lehine değerlendirilmiştir. 2007’deki ilk NEJM raporu ve 2019’da JCEM’deki daha geniş seri, lavanta yağına maruz kalan prepubertal çocuklarda gözlenen jinekomasti/prematüre telarşın tesadüf olmadığını öne sürmüştür. (pubmed.ncbi.nlm.nih.govendocrine.org) Özellikle Ramsey ve arkadaşlarının çalışması, komşu kontrol örneği dahi sunarak (bir vakanın ikiz erkek kardeşinin aynı ürünleri kullanıp etkilenmemesi gibi) bu durumun her çocukta görülmediğini ancak bazı hassas bireylerde ortaya çıkabileceğini tartışmıştır. (parentdata.org)
• Laboratuvar (in vitro) bulguları: Hem NEJM 2007 çalışması hem de 2018’deki Endocrine Society sunumu, lavanta yağının bileşenlerinin hücre kültüründe östrojen reseptörlerini aktifleştirip androjen reseptörlerini bloke ettiğini göstermiştir. (pubmed.ncbi.nlm.nih.govendocrine.org) Bu biyolojik mekanizma, gözlenen vakaları açıklayabilecek plauzibl bir temel sunmaktadır. Özellikle J. Tyler Ramsey ve ekibinin 2018’deki NIEHS araştırması, lavanta ve çay ağacı yağındaki 8 temel kimyasalın tamamının az veya çok hormonal aktivite sergilediğini ve bu değişimlerin ergenlik öncesi jinekomastiye yol açan endojen hormonal duruma benzer olduğunu rapor etmiştir. (endocrine.org) Bu tip in vitro bulgular, lavantanın masum bir madde olmayıp hormonal sistemle etkileşebileceği endişesini destekler niteliktedir.
• Hayvan deneyleri: Yukarıda değinilen sıçan çalışması, kontrollü koşullarda lavanta yağının solunmasının dişi yavru sıçanlarda erken puberte belirtileri ortaya çıkardığını göstermiştir. (pmc.ncbi.nlm.nih.gov) Bu, neden-sonuç ilişkisini güçlendiren bir deneysel kanıttır (her ne kadar modeli insanlara uygulamak birebir doğru olmasa da). Özellikle yüksek doz maruziyet durumunda (burundan doğrudan sprey şeklinde verildiğinde) etkinin belirgin olması, doz-cevap ilişkisine işaret etmektedir.
• Profesyonel gözlemler: Bazı pediatrik endokrinologlar, klinik tecrübelerine dayanarak lavanta gibi östrojenik etkili bitkisel ürünlerin erken ergenlik vakalarında rol oynayabileceğini belirtmişlerdir. Örneğin Prof. Kurtoğlu’nun sunduğu olgu ve açıklamalar, bu yağların endokrin bozucu etkisine karşı pratik bir uyarı niteliğindedir. (jpediatricacademy.com)Benzer şekilde, rezene çayı tüketen bebeklerde prematüre telarş görülebildiği daha önce literatürde bildirilmiştir; lavanta için de aynı kategoride temkinli olunması önerilmektedir(jpediatricacademy.comjpediatricacademy.com)
• Tedbir çağrıları: Risk tarafını savunan bilim insanları, ihtiyat ilkesini öne sürmektedir. “Zararı kesin kanıtlanmasa bile, olası risk söz konusuysa önlem alınmalı” düşüncesiyle bazı uzmanlar çocuklarda lavanta yağı kullanımından kaçınılmasını tavsiye etmiştir. (endocrine.org) Endocrine Society’nin resmi açıklamalarında, “kamuoyu bu bulguların farkında olmalı ve esansiyel yağları kullanmadan önce tüm kanıtları değerlendirmeli” şeklinde ifadeler yer almıştır. (endocrine.org) Hatta “çocuklarda bu ürünlerin kullanımını durdurmak en iyisi olabilir” şeklindeki güçlü uyarılar basın bültenlerine yansımıştır. (endocrine.org)

Yukarıdaki noktalar, lavanta yağının güvenli olmadığını savunan bakış açısını özetler. Bu taraftaki veriler ağırlıklı olarak olgu serileri, in vitro deneyler ve birkaç hayvan çalışmasına dayanmaktadır. Peki karşı tez ne diyor? Aşağıda lavanta yağının çocuklarda genel olarak güvenli olduğunu belirten kanıtlar incelenmiştir.

“Güvenli” Görüşü Destekleyen Bulguların Özeti

Lavanta yağının çocuklarda ciddi bir hormonal zarara yol açmadığını savunan uzmanlar ve çalışmalar, yukarıdaki bulguları eleştirel bir gözle değerlendirmektedir. Bu görüşe göre mevcut kanıtlar zayıf ve tutarsız olup, lavantanın haksız yere suçlanmış olabileceği ileri sürülür. İşte bu taraftan gelen başlıca argümanlar:

• Olgusal verilerin yetersizliği: Lavanta/çay ağacı yağını milyonlarca kişinin kullandığı, ancak sadece çok az sayıda vakada sorun bildirildiği vurgulanır. 2014 yılında Reproductive Toxicology dergisine bir mektup yazan Dr. Christine Carson ve meslektaşları, lavanta yağının ergenlik üzerine etkisine dair hiçbir sağlam kanıt olmadığını belirtmişlerdir. (research-repository.uwa.edu.au) Bu yazarlar, Henley (2007) ve diğer raporlarda kullanılan yöntemlerin sınırlı olduğunu, hücre deneylerinde görülen östrojenik etkinin yanlış pozitif olma ihtimaline değinmişlerdir. (academia.edu) Sonuç olarak “bu yağların ergenliği etkilediğine dair kanıt yok denecek kadar azdır” diyerek, tek tük vakalara dayanarak genelleme yapmanın yanlış olacağını bildirmişlerdir. Aromaterapi alanında güvenlik otoritesi sayılan Robert Tisserand da bu mektubun eş-yazarlarındandır ve “Mevcut verilere göre risk ihmal edilebilir düzeydedir” şeklinde görüş bildirmiştir. (tisserandinstitute.org) Nitekim Tisserand Enstitüsü tarafından 2021’de hazırlanan bir değerlendirme, bazı çalışmaların lavantada östrojenik aktivite bulduğunu ancak çoğu çocukta böyle bir etki görülmediğini, toplamda “lavanta yağının endokrin sistem riski son derece düşük görünmektedir” diye özetlemiştir. (tisserandinstitute.org)
• Sistematik derlemeler: 2020 yılında yayımlanan kapsamlı bir literatür taraması, lavanta ve çay ağacı yağlarının pediatrik endokrin bozukluklarla ilişkisini inceleyen tüm yayınları gözden geçirmiştir. (downunderenterprises.com) Complementary Therapies in Medicine dergisindeki bu sistematik derlemede, eldeki vakaların ve in vitro çalışmaların tutarlı bir nedensel ilişki ortaya koymadığı sonucuna varılmıştır. (downunderenterprises.com) Derleme yazarları, rapor edilen vakaların bazılarında metodolojik hatalar veya taraflı yorumlar olabileceğine dikkat çekmiştir. (downunderenterprises.com) Örneğin bazı olgularda çocukların gerçekten lavantaya maruz kalıp kalmadığının belirsiz olduğu veya aynı ürünlerin içindeki başka kimyasalların (parabenler gibi) etkisinin ayırt edilmediği gibi noktalar vurgulanmıştır. İncelenen yayınların çoğunun spontan düzelebilen ve nedeni belirsiz durumlar olduğunu, dolayısıyla lavantanın suçlanması için kanıt yetersizliğinin altı çizilmiştir. (parentdata.org) Kısacası bu derleme, “lavanta yağını erken ergenlik ile ilişkilendiren mevcut yayınlar ikna edici değil” mesajını vermiştir.
• Epidemiyolojik çalışma: 2021 yılında Jessie Hawkins ve ekibinin yaptığı ve 2022’de yayınladığı bir çalışma, konuya geniş ölçekli bir açıdan bakarak çok önemli bulgular ortaya koymuştur. International Journal of Pediatrics and Adolescent Medicine dergisinde çıkan bu araştırmada, 556 çocuk (2–15 yaş) prospektif olarak incelenmiştir. (personalcaremagazine.com) Bu çocukların bir kısmı düzenli olarak lavanta veya çay ağacı yağı içeren ürünlere maruz kalanlardan, bir kısmı ise hiç maruz kalmayan kontrol grubundandı. Sonuçlar, lavanta/çay ağacı yağı maruziyetinin çocuklarda endokrin bozukluk riskini artırmadığını gösterdi. (personalcaremagazine.com) Maruz kalan grupta jinekomasti, telarş, prekoks puberte gibi hormonla ilişkili durumların prevalansı, genel pediatrik popülasyondaki beklenen oranlarla aynı düzeyde bulundu. (personalcaremagazine.comattia.org.au) Araştırmacılar bu güçlü veriye dayanarak şöyle yazmışlardır: “Bu çalışma, lavanta esansiyel yağı ve çay ağacı esansiyel yağının çocuklara yönelik kişisel bakım ürünlerinde güvenli bileşenler olduğuna dair kanıt sunmaktadır. Bu bileşenler ile endokrin bozukluklar arasında öne sürülen bağlantılar epidemiyolojik çalışmalarla doğrulanamamıştır.” (attia.org.au) Bir başka deyişle, uzun süredir dile getirilen “lavanta çocukları hormonsal olarak etkiliyor” iddiası ilk kez geniş bir insan çalışmasında mit düzeyinde çürütülmüş oldu. Söz konusu makalede, 2007’den beri yayınlanan vakalara atıf yapılarak, “Henley, Korach, Ramsey, Diaz gibi araştırmacıların iyi niyetle yaptıkları uyarıların eldeki veriyle zamanından önce ve abartılı olduğu” yorumunda dahi bulunulmuştur. (attia.org.au) Bu epidemiolojik çalışma, bulgularının istatistiksel güven aralığını %95 güvenceyle belirleyecek kadar güçlü tasarlandığından, artık lavantanın rutin kullanımının çocuklarda hormonal bozukluk yaptığı iddiasının bilimsel dayanağı kalmadığı öne sürülmektedir. (attia.org.auattia.org.au)
• Güvenlik otoritelerinin görüşleri: Birçok uluslararası aromaterapi ve pediatri kurumu, lavanta yağını uygun şekilde seyrelterek çocuklarda kullanımın genelde güvenli olduğunu belirtir. Johns Hopkins Tıp Merkezi’nden Dr. Rachel Dawkins, uçucu yağların çocuklarda dikkatli ve ölçülü kullanıldığında faydalı olabileceğini, ancak bilimsel araştırmaların halen sınırlı olduğunu hatırlatmaktadır. (hopkinsmedicine.org) Yine de mevcut veriler ışığında lavantanın uyku problemi, anksiyete gibi durumlarda çocuk hekimi onayıyla düşük dozlarda denenebileceğini söylemektedir. Ulusal Holistik Aromaterapi Birliği (NAHA) gibi kuruluşlar, lavantayı çocuklar için en güvenli yağlar arasında sınıflandırmakta; yalnızca doğru doz ve uygulama yöntemine uyulması gerektiğini vurgulamaktadır. Nitekim aromaterapi rehberlerinde lavanta, papatya gibi yağların 2 yaş üstü çocuklarda difüzyon veya topikal düşük doz uygulama için uygun olduğu, buna karşın nane, okaliptüs gibi bazı diğer yağların riskli olabileceği belirtilmiştir. (ifaroma.orgifaroma.org) Bu perspektif, lavantanın çocuklara yönelik ürünlerde uzun yıllardır yaygın kullanılmasına rağmen ciddi bir zarar kaydedilmemiş olması gerçeğiyle de desteklenmektedir. Örneğin onlarca yıldır bebek bakım ürünlerinde (şampuan, losyon) düşük miktarlarda lavanta esansı kullanılmış; eğer güçlü bir hormonal etki olsaydı, bugün çocuk endokrin kliniklerinde bir salgın gibi jinekomasti/telarş vakaları görülmesi beklenirdi. Oysa böyle bir epidemi söz konusu değildir. Dolayısıyla genel görüş, lavanta yağının çocuklarda makul ölçülerde kullanıldığında güvenli olduğu yönündedir. (personalcaremagazine.comattia.org.au)

Yukarıdaki argümanlar, lavanta yağının çocuklarda ciddi hormonal bozukluklara yol açmadığını, önceki endişelerin büyük olasılıkla yanlış alarm olduğunu savunur. Bu taraftaki kanıtlar içinde özellikle 2021 epidemiolojik çalışması ve 2020 sistematik derlemesi, tekil vaka raporlarına kıyasla daha sağlam bilimsel dayanaklar sunmaktadır. Sonraki bölümde, iki görüşün kanıtları yan yana değerlendirilerek hangisinin daha güçlü desteklendiği ve kaynakların güvenilirliği analiz edilmektedir.

Kanıtların Karşılaştırılması ve Kaynak Güvenilirliği

Lavanta yağının çocuklarda güvenliği konusunda çelişen bulgular, bilimsel açıdan farklı kanıt düzeylerine sahiptir. Genel tablo aşağıdaki gibidir:

• Olgu sunumları vs. istatistiksel çalışmalar: Risk görüşünü destekleyen yayınlar ağırlıklı olarak vak’a raporu düzeyindedir (düşük kanıt düzeyi). Örneğin Henley ve ark. 2007 (NEJM) sadece 3 olguluk bir seri, Diaz ve ark. 2016 (J Pediatr Endocr Metab) 3 olgu, Ramsey ve ark. 2019 (JCEM) 4 olgu sunmuştur. (pubmed.ncbi.nlm.nih.govendocrine.org) Bu çalışmalar, prestijli dergilerde çıkmış olmalarına rağmen, kontrol grubu içermemekte ve nedensellik yönünde kısıtlı bilgi sağlamaktadır (olabildiğince açık şekilde sunulsalar da). Buna karşılık güvenli görüşünü destekleyen Hawkins ve ark. 2022 çalışması, 556 çocukluk bir kohort içermekte ve istatistiksel olarak karşılaştırma yapmaktadır. (attia.org.au) Bu, hiyerarşi olarak vaka raporlarının üzerinde, yüksek düzeyli kanıt anlamına gelir. Nitekim geniş örneklemli bu çalışmada lavanta maruziyeti ile hormonal bozukluklar arasında bir bağlantı bulunmayışı, birkaç olgu sunumunda çizilen tablonun genelleştirilemeyebileceğini göstermiştir. Ayrıca 2020 sistematik derlemesi de çok sayıda çalışmayı bir arada değerlendiren daha üst düzey bir kanıt türüdür. Bu nedenle kanıt gücü açısından güvenli diyen tarafın elindeki veriler daha ağırlıklı görülmektedir.
• Dergi etki faktörleri ve otorite: İlginç şekilde, lavantanın riskli olduğunu öne süren makaleler, daha yüksek etkili dergilerde yayınlanma imkânı bulmuştur. Örneğin NEJM dünyanın en saygın tıp dergilerinden biri olup etki faktörü ~79 civarındadır; JCEM de endokrinoloji alanında önde gelen bir dergi (IF ~5) olarak kabul edilir. Bu, bu çalışmaların bilim camiasında kayda değer bulunduğunu ve titiz hakemlerden geçmiş olduğunu gösterir. Öte yandan Hawkins’in 2022 epidemiolojik çalışması International J. of Pediatrics & Adolescent Medicine gibi nispeten düşük etkili (IF ~1–2) bir dergide çıkmıştır; 2020’deki derleme de tamamlayıcı tıp alanındaki orta ölçekli bir dergide (IF ~2) yayınlanmıştır. Dergi prestiji açısından bakılırsa risk bildiren yayınlar daha “göz önünde” yerlerde olsa da, içeriklerinin bilimsel ağırlığı bunu tam olarak yansıtmamaktadır. Yani yüksek etkili dergide çıkan bir olgu serisi, düşük etkili dergide çıkan bir kontrollü çalışmadan daha güvenilir kabul edilemez. Bu noktada, kanıtın niteliği dergi isminden daha önemlidir.
• Yazarların uzmanlığı ve çıkar çatışmaları: Risk tarafındaki çalışmalara imza atanların çoğu, saygın kurumların bilim insanlarıdır. Örneğin NEJM makalesinin yazarlarından Dr. Kenneth Korach, NIH bünyesinde hormon araştırmaları yapan bir otoritedir; Dr. Clifford Bloch, pediatrik endokrinolojide deneyimli bir klinisyendir. (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) Yine 2019 JCEM çalışmasının yazarı J. Tyler Ramsey, NIH’de araştırma geçmişi olan bir hekimdir. (endocrine.org) Bu kişiler, bağımsız ve tarafsız şekilde potansiyel bir tehlikeye dikkat çekme gayretindedir. Diğer tarafta, 2022’deki büyük çalışmayı yürüten Dr. Jessie Hawkins ve ekibi de akademik yetkinliği olan araştırmacılardır, ancak çalışmanın Franklin Health adlı bir araştırma merkezi tarafından yapıldığı ve sonuçlarının çay ağacı yağı endüstrisi (ATTIA) tarafından memnuniyetle karşılandığı görülmektedir. (attia.org.auattia.org.au) Bu durum, bazı eleştirmenlerce olası bir çıkar çatışması olarak not edilmiştir (yani araştırmacıların endüstrinin istediği sonucu bulmaya meyilli olabileceği şüphesi). Ne var ki, çalışmanın bulguları bilimsel yöntemle elde edilmiş ve hakemli bir dergide yayınlanmıştır; dolayısıyla doğru kabul etmek gerekir. Sonuç olarak bir tarafta endüstriyel destekli olabileceği düşünülen geniş bir çalışma, diğer tarafta resmi sağlık kurumları destekli küçük vaka serileri söz konusudur. Bu çekişmede, bilimsel yöntem ve tarafsızlık açısından ciddi bir açık tespit edilmemiştir – her iki grup da kendi verilerine dayanmaktadır. Ancak veri miktarı ve kalitesi bakımından Hawkins ve arkadaşlarının çalışması daha üstündür.
• Hangi görüş daha yaygın kabul görüyor? Son gelişmeler ışığında, çocuklarda lavanta yağının ciddi hormonal bozukluk yapmadığı görüşü giderek daha fazla destek bulmaktadır. 2007’de ilk rapor çıktığında tıp camiası temkinli yaklaşmış, bir olasılık olarak “lavanta östrojenik etki yapabilir” fikrini zihinlere yerleştirmişti. (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) Fakat aradan geçen yıllarda daha kapsamlı araştırmalar yapıldıkça, bu hipotez doğrulanmadı. 2021’deki epidemiolojik bulgular adeta bu efsaneyi yıkan bir nitelik taşır. (attia.org.auattia.org.au) Günümüzde pek çok çocuk sağlığı uzmanı, “lavantanın erken ergenlik yaptığını gösteren ikna edici kanıt yok” demektedir. Örneğin 2023’te yayınlanan bir analizde, toplam 11 vakadan öteye veri olmadığı ve paniğe gerek olmadığı açıkça ifade edilmiştir. (parentdata.orgparentdata.org) Bununla birlikte, ihtiyatlı olmayı sürdüren küçük bir kesim de vardır – özellikle endokrinologlar, “binde bir de olsa ihtimal var, o halde risk almayalım” düşüncesiyle hala aileleri uyarmaya devam edebilmektedir. Ama genel konsensüs, lavanta yağının normal kullanım koşullarında çocuklar için büyük ölçüde güvenli olduğu yönünde şekillenmektedir. (personalcaremagazine.comattia.org.au)

Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi, risk lehine bulgular daha çok küçük vaka serilerine dayanmakta ve biyolojik plauzibiliteyi (lavantanın kimyasal olarak hormon-reseptör etkileşimini) göstermektedir. Güvenlik lehine bulgular ise daha geniş veri setlerine ve eleştirel derlemelere dayanmaktadır. Dergi kalitesi ve yazarların uzmanlığı açısından iki tarafın da saygın unsurları vardır; ancak delil düzeyi değerlendirildiğinde, geniş ölçekli çalışma ve derlemelerin sonuçları daha ikna edici görünmektedir.

Sonuç ve Genel Değerlendirme

Mevcut bilimsel kanıtların bütününe bakıldığında, lavanta yağının 0–6 yaş arası çocuklarda uygun şekilde kullanıldığında genellikle güvenli olduğu, ciddi hormonal yan etki riskinin son derece düşük olduğu söylenebilir. 2021’deki kapsamlı çalışma, lavanta yağına maruz kalan çocuklarda endokrin bozuklukların genel popülasyondan yüksek olmadığını net biçimde ortaya koymuştur. (attia.org.au) Dolayısıyla, son yıllarda popülerleşen “lavanta erken ergenlik yapar” iddiası geniş ölçekte destek bulmamıştır. Bununla birlikte, literatürde az sayıda da olsa vakaların bildirilmiş olması ve lavantanın östrojenik aktivitesini gösteren laboratuvar verileri, tamamen göz ardı edilmemesi gereken uyarı işaretleridir. Özellikle yoğun ve uzun süreli lavanta maruziyetlerinde (örneğin her gün çocuğun cildine saf lavanta yağı sürmek, ya da kapalı ortamda sürekli lavanta buharı verilmesi) ihtiyatlı olmak yerinde olacaktır. Her çocuk benzersizdir; nadir de olsa bazı çocuklar bu yağlara karşı diğerlerine nazaran daha hassas reaksiyon verebilir.

Yaş gruplarına göre değerlendirme: 0–3 yaş arası bebek ve küçük çocuklar için genel yaklaşım, uçucu yağ kullanımını mümkün olduğunca sınırlamak veya kaçınmak yönündedir. Bu yaş grubunda cilt bariyeri tam olgunlaşmamış ve nöroendokrin sistem gelişim aşamasındadır; dolayısıyla risk ihtimali varsa dahi önlem almak gerekir. Birçok uzman, 2 yaş altı çocuklarda lavanta dahil hiçbir uçucu yağın doğrudan cilde uygulanmamasını, aromaterapi amaçlı dahi çok kısıtlı kullanılmasını tavsiye etmektedir.(ifaroma.org) 3–6 yaş arası çocuklarda ise lavanta yağı daha kontrollü biçimde kullanılabilir. Örneğin uyku öncesi odasında 1-2 damla lavanta yağının difüzörle verilmesi, veya %0.5 gibi düşük konsantrasyonda bir yağ ile karıştırılmış lavanta esansının masaj yağı şeklinde ara sıra uygulanması genel olarak güvenli kabul edilir. (ifaroma.org) Bu kullanımların çoğunda amaç, lavantanın hafif sakinleştirici etkisinden faydalanmaktır ve literatürde bu yöntemlerin ciddi bir zarara yol açtığına dair veri yoktur. Yine de 3–6 yaş grubunda da aşırıya kaçmamak, süreklilik arz etmemek önemlidir. Her kullanım bir denemedir – çocuğun cildinde kızarıklık, döküntü yapıp yapmadığına, davranışlarında olağandışı bir değişim (örn. göğüs dokusunda şişkinlik) olup olmadığına dikkat edilmeli; en ufak bir olumsuzlukta lavanta uygulaması kesilmelidir.

Genel öneriler: Ebeveynler, “doğal” her zaman %100 güvenli değildir ilkesini akılda tutmalıdır. Lavanta yağı doğal bir ürün olmakla birlikte, biyolojik aktif maddeler içerir ve bebek/çocuk vücudu üzerinde yetişkinden farklı etkiler oluşturabilir. Bu nedenle:

• Dozaj ve seyreltiye dikkat edin: Çocuklarda uçucu yağları daima yüksek oranda seyreltin (genellikle %0.5–1 yeterlidir) ifaroma.org Gereğinden fazla yağ damlatmayın, karıştırmayın.
• Sıklığı sınırlayın: Lavanta yağını günlük rutinin bir parçası haline getirmeyin. Örneğin her gece her gece uygulamak yerine, sadece gerçekten ihtiyaç duyulan zamanlarda (örneğin çok huzursuz bir akşamda) kullanın.
• Gözlemleyin: Çocukta meme dokusunda büyüme, hassasiyet veya beklenmedik bir kıllanma, vücut kokusunda değişim gibi erken ergenlik belirtileri fark ederseniz, lavanta da dahil olmak üzere kullandığınız tüm kozmetikleri durdurup bir çocuk doktoruna danışın. Unutmayın ki çoğu böyle belirti lavanta gibi bir nedene bağlı olmayabilir; yine de hekime durumu anlatırken varsa bitkisel ürün maruziyetini de belirtin.
• Alternatiflere yönelin: Eğer hala lavanta konusunda endişeliyseniz, çocuklar için tamamen nötr ve kokusuz ürünler kullanmayı tercih edebilirsiniz. Sonuçta iyi bir uyku rutini veya sakinleşme için lavanta şart değildir; ılımlı bir banyo, yumuşak bir ninni gibi yöntemler de benzer etki gösterebilir.
• Güvenilir ürün kullanın: Lavanta yağı kullanacaksanız, %100 saf ve güvenilir markalardan alın. Sentetik veya tağşiş (içine başka kimyasallar karışmış) ürünler daha büyük risk taşıyabilir. Ürün etiketinde bitkinin Latince adının (Lavandula angustifolia) yazmasına dikkat edin. (hopkinsmedicine.org) Bu şekilde yanlış bir yağ (örneğin lavandin gibi farklı türler) kullanmamış olursunuz.
• Uzman görüşü alın: Özellikle çocuğunuzda bir sağlık sorunu (astım, alerji, epilepsi vb.) varsa, lavanta yağı kullanmadan önce mutlaka doktorunuza danışın. Bazı özel durumlarda uçucu yağlar ekstra riskli olabilir.

Sonuç olarak, lavanta yağı makul düzeyde ve uygun biçimde kullanıldığında çocuklar için genel olarak güvenli görülmektedir. Yayınlanmış bilimsel makalelerin büyük kısmı, lavantanın çocuklarda ağır hormonal bozukluklara yol açtığını desteklememektedir. Erken ergenlik iddiaları, birkaç sıra dışı vaka dışında ispatlanamamıştır. Bununla birlikte “çok az risk = sıfır risk” demek değildir; bu nedenle ihtiyatı elden bırakmamak gerekir. Ebeveynler, lavanta yağını kullanıp kullanmama kararını mevcut bulgular ışığında bilinçli bir şekilde vermelidir. Eğer kullanacaklarsa, yukarıdaki güvenlik prensiplerine uymaları koşuluyla, lavanta yağının faydalarından güvenle yararlanma olasılıkları oldukça yüksektir. Aşırı ve uygunsuz kullanımdan kaçınıldığı sürece, 0–6 yaş aralığındaki çocuklarda lavanta yağı genellikle destekleyici ve zararsız bir doğal araç olarak değerlendirilebilir. Bu konuda bilimsel araştırmalar devam etmekte olup, yeni bulgular ışığında öneriler güncellenebilecektir. Şu an için mevcut verilerle “zarardan çok yarar potansiyeli” olduğu söylenebilir – ama her durumda çocuklarımız için en önemli öncelik güvenlik olmalıdır.

Kaynakların Listesi: Bu raporda referans verilen tüm önemli kaynaklar, konunun farklı yönlerini aydınlatan bilimsel makaleler ve güvenilir yayınlardır. İngilizce kaynaklar arasında NEJM, JCEM gibi yüksek etki faktörlü dergilerdeki makaleler, Endocrine Society basın açıklamaları, sistematik derlemeler ve aromaterapi rehberleri bulunmaktadır. pubmed.ncbi.nlm.nih.govendocrine.orgdownunderenterprises.comifaroma.org. Türkçe bağlamda ise Prof. Dr. Selim Kurtoğlu’nun olgu sunumu ve açıklamaları ile bazı sağlık haberlerine yansıyan uyarılar dikkate alınmıştır. (jpediatricacademy.comhaberturk.com) Her bir kaynak, ilgili iddia veya bulgunun hemen bitiminde köşeli parantez içinde sunulmuştur. Bu sayede okuyucu, hangi bilginin hangi kaynaktan geldiğini doğrudan görebilir ve dilerse ilgili yayının orijinaline başvurabilir. Bu yaklaşımla rapor, şeffaf ve doğrulanabilir bir içerik sunmayı hedeflemektedir.

Alıntılar

ifaroma.org

https://ifaroma.org/application/files/8915/6889/6479/AROMATHERAPY_WITH_CHILDREN_GUIDELINES.pdf

Are Essential Oils Safe for Children? | Johns Hopkins Medicine

https://www.hopkinsmedicine.org/health/wellness-and-prevention/are-essential-oils-safe-for-children

Chemicals in lavender and tea tree oil appear to be hormone disruptors | Endocrine

Society

https://www.endocrine.org/news-and-advocacy/news-room/2018/chemicals-in-lavender-and-tea-tree-oil-appear-to-be-  hormone-disruptors

Prepubertal gynecomastia linked to lavender and tea tree oils - PubMed

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17267908/

Prepubertal gynecomastia and chronic lavender exposure - PubMed

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26353172/

Lavender oil may contribute to abnormal breast growth in young girls |

Endocrine Society

https://www.endocrine.org/news-and-advocacy/news-room/2019/lavender-oil-may-contribute-to-abnormal-breast-growth-   in-young-girls

Çocuklarda erken ergenlikte 'lavanta' etkisi | Sağlık Haberleri

https://www.haberturk.com/cocuklarda-erken-ergenlikte-lavanta-etkisi-1930215

Does Lavender Exposure Lead to Early Puberty? | ParentData by Emily Oster

https://parentdata.org/lavender-early-puberty/

Association of Early Pubertal Onset in Female Rats With Inhalation of Lavender Oil - PMC

https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8748666/

jpediatricacademy.com

https://jpediatricacademy.com/index.php/jpa/article/download/89/87/102

Lack of evidence that essential oils affect puberty - the UWA Profiles and Research Repository

https://research-repository.uwa.edu.au/en/publications/lack-of-evidence-that-essential-oils-affect-puberty

(PDF) Lack of evidence that essential oils affect puberty

https://www.academia.edu/92188329/Lack_of_evidence_that_essential_oils_affect_puberty

Breast growth webinar.key

https://tisserandinstitute.org/wp-content/uploads/2021/10/Lavender-breast-growth-handout-printable.pdf

Endocrine Disruption and Essential Oils

https://www.downunderenterprises.com/blog/endocrine-disruption-and-essential-oils

Tea tree oil, lavender oil ‘not endocrine disrupters’

https://www.personalcaremagazine.com/story/37172/tea-tree-oil-lavender-oil-not-endocrine-disrupters

Epidemiological Research Debunks the Long-Held Myth That Lavender and Tea Tree Oils Cause Endocrine Disruption in Children — ATTIA | Australian Tea Tree Industry Association

https://www.attia.org.au/news/scientists-confirm-essential-oils-unrelated-to-hormone-disruption

Yazar: Gülçin Özbiçerler — Malzeme Mühendisi, Kozmetik Formülatörü ve Baboon Natural Kurucusu

Güvenli ve sürdürülebilir içerikler üzerine bilimsel ve uygulamalı çalışmalarıyla Baboon Natural markasını geliştirmektedir.